اکوسیستم
تقلید از طبیعت از دیر باز از ایده های بشر بوده است.
رابطه انسان با طبیعت در گذشته رابطه ای ناگسستنی بوده است به نحوی که عالوه بر تسخیر و
استفاده آن ، رابطه دیگری زا سبب می شد و آن تقدیس طبیعت بود . حس احترام به طبیعت و اهمیت
آن امروزه از مسائلی است که نادیده گرفته شدهکه بشر امروزی در تالش برای ایجاد این رابطه مجدد است.
از دیدگاههای اساسی با اصول سیستم طبیعی که اکو سیستم اطالق میشود این است که اکوسیستم ها ،قادر به مقابله با
تخریب ها و باز گرداندن مجدد هستند.
اساس پایه بر مبنای نگهداری و مدیریت سیستم زنده است . محافظت از یکپارچگی ودست نخوردگی شبکه موجودات زنده
،عملکرد این اکوسیستم، هدف اصلی است واز هم گسیختن شبکه های ارتباطی و اکوسیستم ها شرایط شکنندگی و اسیب
های جدی و غیر قابل جبران به بار می آورد .
با تغییرات آلودگی آب و هوا ،کاهش تنوع زیستی شکستن الیه ازن ، باال آمدن آب ها و سیل های ویرانگر، خشکسالی
و بی آبی ، تاثیرات فراوانی بر ناپایداری روزافزون بیونسفر مشاهده می شود .
از این رو بهترین راه حل در طراحی پیرامون ، طراحی با در نظر گرفتن اصول طبیعت دوستی است
تقلید از طبیعت از دیر باز از ایده های بشر بوده است. رابطه انسان با طبیعت در گذشته رابطه ای ناگسستنی بوده است به
نحوی که عالوه بر تسخیر واستفاده آن ، رابطه دیگری زا سبب می شد و آن تقدیس طبیعت بود .
حس احترام به طبیعت و اهمیت آن امروزه از مسائلی است که نادیده گرفته شده
که بشر امروزی در تالش برای ایجاد این رابطه مجدد است.
دیدگاها
از دیدگاههای اساسی با اصول سیستم طبیعی که اکو سیستم اطالق میشود این است که اکوسیستم ها ،قادر به مقابله با
تخریب ها و باز گرداندن مجددهستند.
اساس پایه بر مبنای نگهداری و مدیریت سیستم زنده است . محافظت از یکپارچگی ودست نخوردگی شبکه موجودات زنده
،عملکرد این اکوسیستم، هدف اصلی است واز هم گسیختن شبکه های ارتباطی و اکوسیستم ها شرایط شکنندگی و اسیب
های جدی و غیر قابل جبران به بار می آورد .
با تغییرات آلودگی آب و هوا ،کاهش تنوع زیستی شکستن الیه ازن ، باال آمدن آب ها و سیل های ویرانگر،
خشکسالی و بی آبی ، تاثیرات فراوانی برناپایداری روزافزون بیونسفر مشاهده می شود .
از این رو بهترین راه حل در طراحی پیرامون ، طراحی با در نظر گرفتن اصول طبیعت دوستی است.
برج مسکونی تورنینگ تورسو معروف به پیکره مارپیچ طرح مبهم از ستون فقرات انسان بوده
و هر طبقه به صورت قطعه ای مجزا طراحی شده است.
الهام گیری معنایی از طبیعت
استعاره و معنی می تواند ما را از دام سطحی نگری در امان نگه دارد. کارهای معمارانی که به طبیعت از دید جام استعاری
نگریسته اند و ساختمان های خودرا بر مبنای آن بنا کرده اند بهترین الگوی این راهبرد خالقیت می باشند .
فرودگاه TWAآمریکا با طراحی اروسارینن نمونه ای استعاره ای می باشد .
این فرودگاه از باال مانند یک پرنده است . در سقف فلزی سفید این بنا از بیان گرایی سازه ای استفاده شده است که
پوست و استخوان این هواپیمای مواج بدون موتور محسوب می شوند .
اما آنچه که در این طرح جدید است منحنی ارگانیک قسمت فوقانی سقف است.
الهام از قواعد طبیعت
بهترین و اصولی ترین الهام گیری از طبیعت، استفاده از قواعد و قوانین آن است و چون این قواعد، درطبیعت عمومیت دارند، نباید
برای بهره گیری از آنها، از یک نمونه خاص، الهام گرفت .
سازه های معماری با بهره گیری از این قواعد طبیعی، به طبیعت نزدیک تر می شوند .
حفظ ساختار موجود درمقابل بارها و نیروهای وارد بر آن در پدیده های طبیعت مهم ترین فلسفه وجودی سازه آنها است
که در سازه های طبیعی از روش های مختلفی برای مقابله با نیروهای خارجی تهدیدگر استفاده می شود .
طبیعت همواره سعی دارد که تا حد امکان از تنش های کششی و فشاری در سازه های خود استفاده کند و از تنش های
خمشی جز در مواردی که ساختار آن ماهیت الیه ای دارد استفاده نکند . اساسا همه ساختارهای طبیعی بافت الیه ای دارند
یعنی سطوح و احجام آن ها از کنار و روی هم قرارگرفتن الیه ها به وجود آمده است .
ماهیت الیه ای موجب می شود تا در فرم های طبیعی، فقط عکس العمل های کششی و یا فشاری بوجود آید .
چراکه خمش یعنی بیهودگی در مصرف مصالح و در طبیعت هیچ چیز بیهوده خلق نشده است.
ضوابط و مقررات در طراحی بر اساس معیار های اکوسیستم
شناخت مکان و فضا:
طراحی بر اساس معیار های اکوسیستم با شناختی از مکان مطرح میشود زیرا اگر ما به مسائل ظریف مکانی حساسیت داشته
باشیم میتوانیم بدون تخریب در آن ساکن شویم. شناخت مکان مانند جهت نور یک ساختمان به طراحی کمک کرده و باعث
محافظت محیطی میشود و حتی دسترسیها را نیزآسانتر خواهد کرد .
ارتباط با طبیعت:
در طراحی سایت که چه درون شهر و چه در محیط طبیعیتر باشد، طراحی هماهنگ با طبیعت بازگشت به زندگی محیطی را در
خوددارد و تاثیرات طراحی به ما کمک میکند که فضایی طبیعی داشته باشیم .
– شناخت فرایندهای طبیعی؛ در طبیعت اتالفی وجود ندارد.
تولید یک ارگانیسم غذا را برای دیگری فراهم میسازد و به عبارتی سیستمهای طبیعی چرخه بستهای دارند.
با کار با فرایندهای زنده ما به نیاز گونه ها احترام گذارده و با طراحی که بتواند خود را در چرخه طبیعت قرار دهد، طراحی را به
زندگی بازگشت میدهیم .
شناخت تاثیرات محیطی:
طراحی پایدار کوششی جهت داشتن شناختی از تاثیرات محیطی با ارزیابی سایت است . تاثیرات منفی محیطی میتواند با
کارایی انرژی تجدیدپذیر، تکنولوژی ساختارها و انتخاب مصالح پایدار تخفیف پیدا کند.
در معماری سازه باید تابع قوانین طبیعت و تأمین کننده الزامات آن باشد و به طبیعت احترام بگذارد .
هر نوع توسعه در مهندسی ساختمان فقط به کمک این قوانین امکان پذیر است .
به سبب سادگی ذاتی درطبیعت وجود دارد که اگر بتوان آنرا در طراحی سازه به کاربست ، می توان مطمئن بود که ساختمانی
موزون وزیبا بوجود خواهد آمد .
طبیعت به ما درس طراحی سازه می آموزد . طبیعت با قوانین جاری درون خود راههایی را نشان می دهد که می توان با
استفاده از آنها با کمترین اجزا ، ترکیبات متنوع و بی انتها از فرمهای سازه ای را بوجود آورد .
روشها و ایده های جدید درطراحی سازه را می توان از طبیعت آموخت . بلورهایبرف نمونه اعجاب آمیز از این توانائی طبیعت
هستند . بلور برف دارای فرمی شش وجهی ، متقارن و یکنواخت است و می تواند الگوهای نامحدودی ایجاد کند که
هیچکدام تکراری نیستند .
هردانه بلوربرف منحصر به فرد است و در عین حال الگوهای گوناگونی درون خود دارد . بلور برف نتیجه اعجاز طبیعت درصرف
کمترین مقدار انرژی و مواد برای شکل گیری آن درتعامل با شرایط محیطی ، دما ، رطوبت ، سرعت باد و فشارجو است .
طبیعت فرمها و سازه هایی را بر اساساصل استفاده از کمترین انرژی خلق می کند.
اقلیم در معماری ایرانی و خانه های قدیمی
معماری ایرانی که ابتدا در محدوده فالت ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شکل گرفت، همچون همه معماری هایی که
ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره ی قاجار آثار با ارزشی از خود به جا گذاشته است.
بررسی نمونه های به جا مانده نشان می دهد:
- رنگهای به کار رفته در تزیینات ساختمانها متأثر از ویژگی های اقلیم گرم و خشک بوده اند.
- مصالح ساختمانها، عالوه بر توانایی های سازه ای و توجه به مسائل اقتصادی و تأمین مصالح از نقاط نزدیک، بهترین شکل بهره برداری از انرژی محیط خشک را نشان می دهند.
- سازه های طاقی در این بناها نشان دهنده رابطه اقلیم و معماری هستند.
- حتی در نقوش تزیینی رد پای خورشید را به عنوان مهمترین عامل اقلیمی در نقوشی با نام شمسه و چرخ خورشید می توان دید.
- در این جا به بررسی فضاهایی می پردازیم که به طور مشخص به دلیل ویژگی های اقلیمی شکل گرفته اند و اقلیم در آنها موضوع اصلی بوده است. نام اغلب این
- فضاها از همین ویژگی اقلیمی آنها گرفته شده است، مانند اتاق کرسی، زمستان نشین، سردابه و …
- حیاط های مرکزی در این بررسی نیامده اند، گرچه این حیاط ها خود پاسخی اقلیمی به فضای باز خانه اند و ایجاد فضایی با درخت و حوض آب و در امان از
- بادهای گرم و تابش شدید آفتاب، بهترین دلیل شکل گیری حیاط در مرکز خانه بوده و در همه اقلیم های مشابه هم دیده می شود.
خانه های قدیمی
از جمله خصوصیات خانه های قدیمی مساحت زیاد آن است.
نقشه معماری آنها غالبا شامل دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده و عموما از قسمت های ذیل تشکیل می شده اند:
- سکو
- سردر ورودی
- در ورودی
- هشتی
- داالن
- ایوان ها
- حیاط و اتاقهای اطراف آن
- حوض
- آشپزخانه
- سرویس ها
حیاط نارنجستان
در کتاب فرهنگ مهرازی ایران، نارنجستان چنین تعریف شده است:
میان سرایی که می توان آنرا سر پوشیده کرد و در باغچه آن درختان نارنج و غیره پرورش داد.
حیاط نارنجستان حیاطی کوچک در مجموعه اندرونی بوده که عالوه بر تأمین نور فضاهای اطراف، امکان نگهداری گیاهانی را که نسبت به یخبندان شبهای زمستان
مناطق کویری حساس هستند فراهم می کرده است.
ابعاد کوچک آن و مجاورت با طاق ها و توده های ساختمانی که در طول روز با انرژی خورشید گرم می شدند
موجب می شده که با تخلیه این انرژی در طول شب، دمای فضای محدود حیاط باالی صفر حفظ شود، و
حتی در برخی موارد این حیاط ها سقفی با یک سوراخ بزرگ در مرکز دارند که در زمستانهای خیلی سرد امکان پوشاندن آن با
پارچه و جود داشته است.
این حیاط ها به ندرت در محور های اصلی بنا و بیشتر در گوشه ها و فضاهایی که مشکل نور گیری داشتند ساخته می شدند.
الگوی معمولی آنها مربع ۹ قسمتی است که در هر وجه آن یک فضای سه دری قرار می گرفته یا هشت ضلعی بوده اند.
در برخی موارد با گوشه سازی، نوعی گنبد ناقص روی آنها ساخته می شده ،
تزیینات این فضا که تحت تأثیر تزیینات اتاق ها و فضاهای جانبی هم بوده، به شکل گلویی آجرکاری یا آجر لعاب دار بوده است.
گودال باغچه
گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مرکزی ساخته می شده و یک طبقه در داخل زمین فرو می رفته است.
نمونه های این فضا در اقلیم های بسیار خشک کویری ازجمله در کاشان، نایین و یزد دیده می شود. گودال باغچه عالوه بر تأمین
خاک مورد نیاز خشت های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم میکرده.
این مساله، در شهر هایی مثل نایین که یک شبکه پیچیده ی قنات داخل شهر داشته اند بسیار مهم بوده است.
بنابر این معموالً در گودال باغچه آب روانی می بینیم که حوض میانی را پر می کرده و سر ریز آن به خانه های دیگر می رفته
است.
در حاشیه این حیاط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شکلی نیمه باز ساخته می شده و کاشت درخت انار، پسته و انجیر در این
گودال باغچه ها مرسوم بوده است. با توجه به کوچکتر و پایین تر بودن این حیاط ها و استفاده از رطوبت و خنکی زمین،
عالوه بر رطوبت گیاهان و خنکی آب، در واقع فضایی به مراتب اقلیمی تر از حیاط شکل می گرفته است.
گودال باغچه خانه پیر نیا در نایین و مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان نمونه های خوبی از این فضاها هستند.
معماری خانه طباطبایی ها به شیوه گودال باغچه متقارن و درون گرا است، در کویر خانه ها را گود می ساختند تا بنا عایق حرارت
و صدا بوده ودسترسی به آب قنات هم راحت تر و در مقابل زلزله مقاوت تر باشد.
بام
بام در معماری ایران به جرأت بخشی از فضای زندگی است و عالوه بر وجود حجم های پیچیده و زیبا، به عنوان حیاط هم مورد
استفاده قرار می گرفته است.
درشهرهایی چون نایین در برخی از بناها با دیوار های صندوقه چینی شده، اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم باال آورده و نوع
حیاط در بام بوجود می آوردند که در شب های تابستان برای خواب استفاده می شده است.
همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه ای نیز داشته اند.
چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده بوده است.
در مسجد سپهساالر در باالی بام وضو خانه ای که چهل شیر نام دارد، این فضا به همینشکل وجود دارد.
نمونه دیگر خانه عباسیان کاشان با چنین حیاطی در بام است که در آن معماران با قاب بندی های ظریف از مشبک آجری،
امکان تهویه را نیز فراهم آورده اند.
سرابستان
باغ کوچکی بوده که کنار خانه ساخته می شده و تأثیر اقلیمی زیادی بر خانه داشته است.
نمونه بسیار خوب آن در کنار خانه ی پیر نیا در نایین در قسمت جنوبی حیاط وجود دارد، در واقع متمو لین با ساختن چنین فضایی
نوعی ییالق در کنار خانه خود بوجود می آورده اند.
زمستان نشین اگرچه زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد، به همه فضاهایی که در وجه شمالی حیاط ساخته
می شوند تا از آفتاب زمستان که با زاویه ای مایل به درون اتاقها می تابد استفاده کنند، گفته می شود اما مجموعه ی معینی از
فضاها با رابطه ای خاص، مجموعه ی فضاهای زمستان نشین را تشکیل می دهند که
عبارتند از سه دری، پنج دری و شکم دریده، که روی محور اصلی قرار می گرفته اند و دو فضای ارتباطی که می توانند
راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره هایی که از سه دری، اتاق ارسی یا تهرانی و اتاق دو دری تشکیل شده اند و گوشه های این
بخش را تشکیل می دهند.
فضای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی قرار گرفته و برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره های آنرا از ارسی های
بزرگ می ساخته اند. داخل فضاهای مرکزی با توجه به بسته بودن فضا، تزیینات پیچیده ای چون قطارهای مقرنس و آیینه کاری
های بسیار پیچیده دیده می شود.
تابستان نشین
تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت که در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته است تا در تابستان از
تابش مستقیم آفتاب در امان بماند وروی محور اصلی آن معموالً فضای نیمه باز با تاالر قرار می گیرد.
این تاالرها و ایوان ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهمترین فضایی زندگی در خانه بوده اند، و اگرچه همیشه تزیینات
داشته اند، اما با توجه به باز بودن و نفوذ گرد وخاک، از تزیینات بسیار پیچیده در آنها پرهیز و به نقوش ساده ی گچی در ترکیب با
آجر یا سیم گل قناعت می شده است.
حسینیه خانه بروجردی ها که فضای بسیار پیچیده با تزیینات ترکیبی کم نظیری در تابستان نشین آن دیده می شود، از نمونه
های استثنایی این مجموعه فضا است.
در شهرهای سرد سیری چون تبریز، زنجان، اردبیل، عمالً وجه تابستان نشین از بنا حذف شده و فضای نیمه باز ایوان را هم
ندارند.
بهار خواب
این فضا همان مهتابی است و در مناطقی از خراسان تخ بوم
(تخت بوم) نیز نامیده می شود.
این فضای بدون یقف در مجاورت حیاط و در طبقات باالتر از اول ساخته می شود و شب های تابستان در آن می خوابند و بسته
به محل استقرار آن، در ساعاتی که دیوارهای اطراف بر آن سایه ی مناسب می اندازد از آن استفاده
می شود. در بهار و پاییز در تمام ساعات روز و در تابستان شب ها قابل استفاده بوده است.
این فضا در دوره ی قاجار به مسجد مدرسه ها نیز راه یافت و نمونه های زیبایی از آن را در مسجد سید اصفهان، مسجد
سلطانی سمنان و مسجد سپهساالر تهران می توان دید و در مناطق گرم و مرطوب چون دزفول و شوشتر جزء جدایی ناپذیر خانه
های مسکونی است.
تزیینات رایج این فضا از جنس تزیینات نمای رو به حیاط است.
اتاق کرسی
این اتاق در مجموعه ی زمستان نشین و اغلب در گوشه های این بخش که در و پنجره ی کمتری به حیاط دارند، ساخته
می شده تا در زمستان با بستن درو پنجره ها بتوان آنرا گرم کرد.
در وسط اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بوده، چون دیواره های آن برای تکیه دادن مورد استفاده
قرار می گرفته اند.
این فضا در همه خانه های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد. این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق ها و داخل کوه کنده
می شده وفاقد پنجره بوده است.
این بخش در خانه هایی که حیاط بیرونی داشتند، گاه روی محور اصلی که شکم دریده یا چلیپا بوده نیز قرار می گرفته است.
در خانهی حیدرزاده تبریز اتاق کرسی الگوی شکم دریده دارد. که با توجه به استفاده ی این اتاق در شب و در بخش های
خصوصی خانه تزیینات مفصلی ندارد.
درخانه ی پیرنیا در نایین این اتاق با استقرار در محور اصلی، تزییناتی بسیار ظریف با الیه کاری گچی دارد.
شوادان
این فضا که شبادان، شبابیک، خشیان و باد کش نیز نامیده می شود به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوشتر
دیده می شود.
و زیر زمینی با عمق بسیار زیاد است.
با توجه به ویژگی خاک این دو شهر، در واقع در دل زمین حفر می شود و معموالً فاقد مصالح بنایی است و حداکثر در مواردی
بخش هایی از دیوارهی آنرا با گچ می پوشانند.
سقف آن گنبدی و فاقد سازه است. در باالترین قسمت سقف، سوراخی وجود دارد که معموالً به کف حیاط می رسد.
این فضا که گاه ۶ تا ۷ متر در زیر زمین پایین می رود به زیر حریم مالکیتی خانه ی مجاور نیز نفوذ می کند.
شوادان ها عالوه بر مکش سوراخ باال که موجب جریان هوا می شود، از پدیده ی نفوذ تأخیری فصول در زمین استفاده می کنند.
در چنان عمقی معمولا با دمای یک یا حتی دو فصل قبل روبرو هستیم.
اتاق بادگیر
در تابستان نشین خانه های حاشیه کویر یا حاشیه دریای جنوب، عالوه بر تاالر اصلی، در برخی موارد گوشواره ها نیز از جریان
هوای بادگیر استفاده می کردهاند.
اتاق بادگیر به هر فضایی در طبقه اول تابستان نشین که از هوای بادگیر استفاده کند گفته می شود.
تزیینات این فضا همچون تزیینات ایوان است.
جهت خانه ها
جهت خانه تابع زاویه ی نور خورشید و قبله است . هر وجه خانه برای فصل خاصی از سال مناسب بود و عناصری مانند تاالر ،
بادگیر، پنج در ی سه دری و ارسی در شمار راه حل ها بودند. در اکثر قریب به اتفاق خانه های سنتی، محور اصلی بنا، محور شمالی جنوبی بودند و بهترین موقعیت را برای گرفتن نور خورشید داشتند تا در روزهای گرم تابستان از سایه و در زمستان از گرمای خورشید برخوردار باشد ؛ فضاهای اصلی زندگی نیز در دو سمت شمالی و جنوب ساخته
می شدند و فضاهائی که اهمیت کمتری داشتند، به خصوص فضاهای خدماتی در دو سمت شرق و غرب ساخته می شدند.
خانه های سنتی در این نواحی مانند نواحی مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی احداث می شدند.
منتهی در اینجا اتاق های واقع در سمت شمال حیاط از سایر قسمت ها بزرگتر و وسیع تر هستند و تاالر یا اتاق اصلی نشیمن
خانه در همین سمت واقع می باشد. این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در
زمستان است و چون فصل تابستان عمدتاً کوتاه و دمای هوا نسبتاً معتدل است از سمت جنوب ساختمان کمتر
استفاده می شود. اتاق های جنوبی و همچنین اتاقهای شرقی و غربیدر صورت وجود جهت انبار و فضاها
خدماتی استفاده می شدند.
این خانه ها اغلب دارای زیرزمینی با سقف کوتاه در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به دلیل
هوای نسبتاً خنک آن ها برای سکونت اهالی خانه مناسب هستند.
از آنجا که هوا در اغلب مواقع سال سرد یا بسیار سرد است لذا اکثر فعالیت های روزمره در داخل اتاق ها صورت می گیرد
به همین دلیل ابعاد حیاطها در این نواحی کوچک تر از مناطق فالت مرکزی ایران است و عمق ایوان ها نیز از مناطق جنوبی
کشور به مراتب کمتر است.
در اکثر شهرهای این مناطق کف حیاط ساختمان ها ۱ الی ۵/۱ متر پایین تر از پیاده رو است تا آب جاری در جوی ها و نهرها را
بتوان سوار باغچه در یاط یا آب انبار واقع در زیرزمین نمود از طرفی این اختالف سط باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود.
احجامی نظیر مکعب و مکعب مستطیل که نسبت سطح بیرونی آن ها به حجم داخل بنا کم است
برای این مناطق مناسب هستند. در سال های اخیر بر خالف گذشته که از سقف های مسطح استفاده می شد، استفاده از بام
شیروانی رواج یافته ولی هنوز کماکان در روستاها بام ساختمان ها به صورت مسطح و با پوشش تیرچوبی و کاهگل می باشد که دلیل آن عمدتاً ضعف مالی روستاییان است. در روستاها جهت نگهداری از چهارپایان اگر خانه دو طبقه باشد معموالً چهارپایان در طبقه ی زیرین نگداری می شوند و طبقه ی دوم مسکونی می باشد.
بدین طریق سطح تماس فضای طویله و محیط مسکونی با سرمای خارج کم می شود و سقف بین هر دو طبقه از هر دو طرف گرم می گردد که برای هر دو طبقه مفید می باشد.
فرم ساختمان
به طور کلی بهترین فرم ساختمان فرمی است که کمترین مقدار حرارت کالری را در زمستان از دست بدهد و در تابستان نیز
کمترین مقدار حرارت را از آفتاب ومحیط اطراف دریافت کند.
بنابراین پالن مربع بهترین فرم محسوب می شود زیرا با وجود بیشترین حجم، کمترین سطح خارجی را دارد. البته این مسأله در
مورد ساختمان های قدیمی که معموالً پنجره های بزرگی ندارند و به همین دلیل می توان نفوذ بسیار کم آفتاب به داخل آن ها را نادیده انگاشت، صدق می کند.
ولی در مورد ساختمان های امروزی که دارای قسمت های شیشه خور بزرگی هستند صادق نیست.
به دلیل سرمای شدید این مناطق در زمستان، فرم های باز یا فرم هایی
که ضلع شمالی- جنوبی آن بلندتر از ضلع شرقی- غربی آنهاست مناسب نیست و بهتر است
فرم ساختمان فشرده و پالن مربع باشد.
ساختمان های دو طبقه ای که فرم آن ها شبیه به مکعب است بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای هوای داخلی در زمستان است.
کاملا فرم های بسته با ساختمان های به هم چسبیده پشت به پشت در جهت محور شمالی- جنوبی ارجحیت دارند. در این مناطق بهتر است ساختمان ها مرتفع باشند.
روش‌های کنترل دما در ساختمان‌های واقع در اقلیم سرد حرارت به سه روش تابش، همرفت و رسانش انتقال می یابد. برای کنترل دما در ساختمان با ید راه های انتقال حرارت از درون به بیرون و همرفت و رسانش را کنترل کنیم.
روش های رایج در جلوگیری از اتالف انرژی و پدیدآوردن شرایط آسایش به شرح زیر می باشد:
▪ استفاده از تابش نور خورشید یا مقابله با آن
▪ استفاده از ظرفیت حرارتی مصالح ساختمانی جهت جلوگیری از گرم و سرد شدن داخل بنا
▪ باد پناه بودن ساختمان
▪ استفاده از جریان های مطلوب باد
▪ به حداقل رساندن انتقال گرمای بنا.
عوامل مهم در استقرار بناهای واقع در اقلیم سرد
جهتگیری ساختمان
این عامل تعیین کننده مقدار جذب تابش آفتاب است. در این مناطق ساختمان در جهتی قرار می گیرد که بیشترین انرژی تابشی
را در فصل زمستان دریافت کند.
قرارگیری ساختمانها در مجاور یکدیگر برای جلوگیری از اتالف حرارت در این مناطق، ساختمان ها را در مجاورت یکدیگر می سازند تا سطح کمتری از بنا در مجاورت هوای آزاد قرار گیرد و در عوض سطوح رو به آفتاب بیشترین مقدار را دارند.
مصالح و رنگ آنها در بنا
در این مناطق سطوح خارجی بنا را از مصالح با جذب حرارت زیاد و رنگ های تیره در نظر می گیرند. همچنین مصالح دارای ظرفیت
حرارتی زیادی می باشند.
استفاده از اثر گلخانه‌ای
در این مناطق برای بهره وری بیشتر از تابش خورشید در قسمت آفتاب گیر بنا، راهروهایی با پنجره های بزرگ در نظر می گیرند
تا بیشترین نور خورشید را وارد ساختمان نمایند. اشعه خورشید بعد از عبور از شیشه تغییر طول موج داده و نمی تواند از شیشه برگردد، در نتیجه دمای درون راهرو بالا رفته و دما به مصالح اطراف نفوذ می کند و باعث گرم شدن محیط اطراف می گردد.
جلوگیری از برخورد باد با بنا
برخورد باد با بدنه ساختمان باعث افزایش انتقال حرارت تولید شده در ساختمان می شود به همین دلیل تالش می گردد تا جهت گیری ساختمان به نحوی باشد که
حداقل سطح در مقابل باد قرار گیرد.
پایین بردن بنا از سطح معبر
استفاده از قسمت های بادپناه تپه یا کوه از راهکارهای رایج در این مناطق است.
نوع مصالح به کاررفته:
در مناطق سرد هدف اصلی حفظ حرارت در داخل ساختمان است و عمده ترین عامل در این مورد مقاومت حرارتی دیوارهای
جانبی ساختمان است.
بنابراین در این مناطق دیوارهای جانبی ساختمان باید مقاومت حرارتی مناسبی داشته باشد تا از اتالف حرارت داخلی ساختمان
جلوگیری کند.
از طرفی مصالح مورد استفاده ی ابنیه ی سنتی در مناطق کوهستانی مانند سایر مناطق اقلیمی آن چیزی است که در
دسترس است، بنابراین اغلب جهت دیوارها از سنگ و برای پوشش سقف طبقات و بام از چوب درختان و کاهگل استفاده می شود.
در نواحی حاشیه ی کوهپایه و مناطقی که خاک رس به حدکافی وجود داشته باشد، دیوارهای خشتی و آجری نیز ساخته
می شود.
مصالح (ساختمان)
در ساختمان های امروزی با استفاده از تکنولوژی مدرن و تأسیسات مکانیکی،
سعی در مقابله با این عوامل اقلیمی شده است، ولی در گذشته این تجهیزات وجود نداشته و ابنیه سازان سنتی می بایستی
باالجبار با استفاده از وسایلو مصالح محلی با عوامل نامناسب و فرسایشی طبیعت مقابله کنند و جهت فراهم نمودن شرایط
آسایش در محوطه های شهری و در داخل ساختمان ها استفاده ی بهینه از عوامل اقلیمی همیشه مسأله ی اساسی و مهم در طراحی و اجرا بوده است. به طور کلی می توان بیان
نمود که ساختمان های سنتی ما برعکس اغلب ساختمان های امروزی، در ستیز با شرایط طبیعی نبودند بلکه با استفاده ی مناسب از این شرایط در یک همزیستی و بهره وری منطقی در بطن طبیعت قرار داشته اند.
جهتگیری بنا:
به صورت یک اصل کلی می توان گفت جهت گیری بناها عموماً رو به جنوب بین ۱۵ درجه ی جنوب شرقی تا ۱۰ درجه ی جنوب
غربی می باشد به گونه ای که فضاهای اصلی قرار گرفته در جبهه ی شمالی مانند طنبی، کله ای و اتاق های نشیمن، رو به
جنوب قرار می گیرد. تنها در خانه ی حاج شیخ جبهه ی اصلی ساختمان در سمت غرب قرار گرفته است که دارای جهت گیری
مناسب می باشد.
همسایگی ها:
با توجه به قرارگیری خانه های مورد مطالعه در بافت قدیمی و فشرده ی شهر، اکثر آن ها از چندین جهت دارای همسایگی
می باشند.
در یک بررسی کلی مشاهده می شود که بیشتر خانه ها از سه جبهه دارای همسایگی بوده و تنها یک جبهه ی آن ها به معبر
محدود است.
در این موارد ورودی نیز بیشتر در جبهه ای که به معبر محدود می شود قرار گرفته است.
در چند مورد نیز خانه از هر طرف دارای یک همسایگی است.
سواحل خلیج فارس
ساختمان ها در حوزه شرق بندرعباس ازنظر حجم کوچک تر و در فضای محدودتری ایجادشده و برعکس
هر بنا دارای باغ و باغچه بزرگی است که نخل های بلند و پر باری در آن غرس شده و دلیل ایجاد باغ های مرکبات بزرگ و نخلستان های وسیع وجود آب رودخانه ها است که بی دریغ در این مناطق جریان دارد و از برکت جریان آن سر سبزی و نعمت فراوان به این ناحیه اعطاشده است.
بادگیر در حوزه شرق بندرعباس نقش اصلی را در بنا ندارد و به همین دلیل بادگیرهای این مناطق کوتاه و دهانه آن ها با نی
می پوشانند و شاید یکی از علل بی توجهی به بادگیرها وجود آب فراوان در رودخانه های پر آب این نواحی است منتهی بر روی
تمام خانه های میناب جان پناهی ساخته شده که دیوار آن ها مشبک و با نقوش هندسی می آرایند.
خانه‌هایی خنک امارو به آفتاب
شیشه در درگاه ها کمتر به کار می رود و فقط از ۶ دریچه ای که معموالً در هر در وجود دارد دوتای آن شیشه و بقیه
با تخته کنده کاری یا نقاشی شده پوشیده شده است و استفاده از این شیوه در درگاه ها صرفاً برای جلوگیری از نفوذ شدید نور خورشید به داخل اتاق ها است.
بناهای بلند و پرحجم و با مصالحی از سنگ و گچ و به ارتفاع ۶ متر تقریبی ساخته شده که با توجه به بلندی بنا و بادگیرها و زیبایی خارجی آن ابهتی خاص توأم با آرامش به کوچه ها می دهد، مغازه و دکان به صورت انفرادی در محالت قدیمی وجود ندارد و معمولًا بازار و بازارچه ها تمام مایحتاج عمومی را برای اهالی آماده و عرضه می کنند.
استفاده از دریچه های مشبک با نقوشی هندسی و زیبا در تمام بناهای این منطقه یکی از اختصاصات تلفیقی هنر معماری
بنا ها
سنتی ساکنان این ناحیه است که به طور عموم در تمام بناها از این نوع دریچه های زیبا استفاده می شود.
حمام عمومی به شیوه ای که در نواحی دیگر ایران رواج دارد در حوزه خلیج فارس معمول نیست.
کاروانسرا به صورت ساختمان های عریض که در فضای وسیعی ایجادشده با اتاق های متعدد و در جهت طولی خاصه در ساحل
خلیج و مشرف به اسکله ها به وجود آمده که متأسفانه تعداد عمده ای از این نوع بناهای بزرگ و
قدیمی و کاروانسراها به ویژه در بندرلنگه، و بندر خمیر یا به وسیله شهرداری ها و یا توسط اشخاص ویران شده است.
معماری بومی هرمزگان
ویژگی این اقلیم تابستان های بسیار گرم و مرطوب و زمستان های معتدل است.
شهرهای بندرعباس، جاسک، بندرلنگه، میناب و بستک ازجمله شهرهای با این
اقلیم هستند.
با توجه به شکل گیری و ترکیب معماری بومی این مناطق این واقعیت آشکار می شود که خصوصیت اقلیمی منطقه به طور
فراوانی در شکل گیری شهرها و ترکیب معماری این مناطق تأثیر داشته است.
بندرعباس و سایر شهرهای ساحلی استان هرمزگان در سواحل جنوبی کشور، از شرایط ویژه آب و هوایی نظیر رطوبت شدید،
دمای زیاد هوا، وزش بادهای نسیم دریابه خشکی و بادهای محلی برخوردار هستند.
که هر یک به نوعی بر چهره معماری و شکل گیری محیط مسکونی تأثیر گذاشته است.
عواملی که در شکل گیری اقلیم استان هرمزگان از اهمیت خاصی برخوردار است، می توان از عرض جغرافیایی، نزدیکی به دریا،
کمی ارتفاع، نقش دریا در افزایش رطوبت، برخورداری از بادهای مدیترانه ای و موسمی، وجود دو نوع رژیم بارش و غیره نام برد
که هر یک به نوعی بر چهره معماری و شکل گیری محیط مسکونی تأثیر می گذارد.
در اقلیم گرم و مرطوب عموماً فضاهای زندگی باالتر از سطح زمین در نظر گرفته می شوند تا از نفوذ
بیشتر رطوبت جلوگیری شود. برای جلوگیری از رطوبت به زیربناهم ساختمان باالتر از سطح زمین قرارگرفته است.
اما برای اطالع از ویژگی های خانه های تاریخی هرمزگان کتاب راز و رمزهای زیبایی برخی از این بناها را ورق می زنیم؛ خانه
هایی که مبتنی بر اقلیم و شرایط آب وهوایی منطقه قد علم کردند تا بتوانند سال ها پایدار باقی بمانند.
خانه فکری یا عمارت فکری، این خانه تاریخی در شهرستان بندرلنگه واقع شده است و از نقاط دیدنی استان هرمزگان در جنوب
ایران است.
قدمت
قدمت این بنا حدود ۷۵سال می رسد و توسط مرحوم عبدالواحد فکری، از تجار معروف بندرلنگه ساخته شد و مساحتی بالغ بر دو
هزار و ۶۰۰ مترمربع دارد.
این بنا دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی، پنج بادگیر، ۲۵ اتاق، ۱۰ سرویس بهداشتی و دو سرسرا است.
عمارت فکری که یکی از مهم ترین بناهای دوره قاجاریه در شهر بندرلنگه است، از ویژگی های معماری چشم گیری برخوردار
است و تزئینات برجسته آن مشتمل بر منبت کاری و گچ بری های زیبا است.
خانه اعیانی یادآور خانه های چند خانوار قدیمی در داخل فالت ایران و در شهرهایی چون یزد، اصفهان و کاشان است و یکی از
نمونه های قدیمی مسکن جمعی درحاشیه خلیج فارس محسوب می شود.
خانه فکری با بادگیرهای بلند و زیبا، یکی از الگوهای اصیل معماری جنوب در ساحل بندرلنگه در هرمزگان است.
این اثر زیبا جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بادگیر
مالحظه بادگیرهای بلند که با غروری خاص در آسمان صاف و نیلگون شهرهای جنوب ایران قد برافراشته و
بناهای پرحجم با درگاه ها و پنجره های متعدد و توأم با نقوش هندسی متفاوت و زیبا که درنهایت تناسب بخش عمده ای از فضاهای خارجی ساختمان را پوشیده، کوچه های عریض و بلند و میدان های کوچک و بزرگی که با توجه به اوضاع واحوال اقلیمی و متناسب با آب وهوا و با در نظر گرفتن نیاز منطقی و عمومی ساکنان این نواحی به وجود آمده یکی از موارد مهم و قابل توجه در بررسی معماری و سنتی این نواحی است.
بادگیر چیست؟
(بادگیر)در حقیقت تکامل یافته ترین اختراع معماران سنتی نواحی جنوبی کشور است و به عنوان مطمئن ترین وسیله و به
منظور تفوق با هوای سوزان و ناسازگار این مناطق به وجود آمده است.
ساختمان های پرحجم با طبقات متعدد و اتاق های بزرگ و سقف بلند که با پنجره های بزرگ و کوچک پوشانده شده و در پس ایوانی عمیق و ستون دار پنهان است.
از خصوصیات عمده معماری سنتی حوزه خلیج فارس است که با تلفیق عوامل دیگر موجب ادامه حیات در این گونه ساختمان ها
شده و بیننده درمی یابد که چرا اشعه سوزان آفتاب در فصول گرما مستقیماً به داخل اتاق و محل سکونت این گونه
بناها نمی تابد.
اساس ایجاد ساختمان با ایوان های ستون دار و عمیق در حوزه خلیج فارس صرفاً برای جلوگیری
از نفوذ مستقیم اشعه آفتاب بوده است که در مناطق دیگر ایران استفاده از چنین شیوه ای متداول نیست.
دیوار ساختمان ها ضخیم و مصالح عمده آن را کلوخه سنگ های گچی تشکیل می دهد که در مالطی قطور از گچ زنده پوشانده
می شود و مهم ترین استفاده از دیوارهای ضخیم در این گونه مناطق جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و استحکام آن در برابر
باران های سیل آسا است.
سقف اتاق ها بیش از ۵ متر بلندی دارد و بر باالی درگاه های ورودی پنجره های مشبکی از نوع پنجره های گچی قالبی که با نقوش هندسی زیبایی به وجود آمده تزیین شده و یکی از خواص ارزنده این گونه پنجره ها جریان هوای خنک به داخل ساختمان است.
تمام بناهای حوزه خلیج فارس دارای یک یا چند بادگیر است که بخش عمده ای از ساختمان را در گرمای طاقت فرسای تابستان
خنک و قابل زیست می کند.